İnsan zihni, koordineli ve bütünsel olarak sistematik bir biçimde çalışmaktadır. Sistemli formda çalışan zihin, travmatik hayat olayları karşısında vakit içinde şuurlu farkındalık seviyesini kaybederek rahatlamaya ve kendisini müdafaaya gereksinim duyabilir (Öztürk, 2017; Öztürk, 2020; Şar, 2013). bu biçimdesi durumlarda zihin, söz manası ayrışma yahut çözülme olan dissosiasyon geliştirerek olağandışı bir halde çalışmaya başlayabilir. Kelam konusu çalışma biçimine sahip bir zihnin ise dissosiyatif bozukluk yaşadığı söylenilebilir (Balcıoğlu ve Balcıoğlu, 2018; Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
Dissosiyatif bozukluklarda bireyin zihni, hafıza, şuur, kimlik bilgisi ve etrafın algılanması noktasında bir kayıp yaşamaktadır. Fizikî olarak beyin hasarı olmamasına rağmen kelam konusu kaybın temel niçini ruhsaldır (Özden, 2018). Örneğin, yakın vakitte yahut çocukluk devrinde önemli seviyede travmatik bir olay hayatış (taciz, tecavüz, savaş, zelzele, ani mevt vb.) bir birey, dissosiyatif bozukluk yaşayabilir (Öztürk, 2017).
Bireyin yaşayabileceği dissosiyatif bozukluklar The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5’e (DSM-5) nazaran beş başlık altında ele alınmıştır. Bunlar; Dissosiyatif Amnezi (Dissosiyatif Füg arasında), Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu, Depersonalizasyon/Derealizasyon, Tanımlanmış Başka Bir Çözülme Bozukluğu ve Tanımlanmamış Çözülme Bozukluğudur.
1. Dissosiyatif Amnezi
Bu bozuklukta, bireyde travmatik tesir yaratabilecek kıymetli şahsi bilgiler (isim, anne-baba ismi, iş, ikametgah vb.) kolay bir unutkanlıkla açıklanamayacak seviyede hatırlanmaz. Kelam konusu bilgiler büsbütün, yitirilmemekte, yalnızca amnezi mühletince hatırlanmamaktadır. Buna rağmen bireyin, okuma, yazma, konuşma üzere hünerlerinde rastgele bir bozukluk görülmez (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
1.1. niçinleri
Dissosiyatif Amnezi yakın devirde yaşanılan travmatik hayat olayının yanı sıra bilhassa çocukluk çağı travmaları ile yakından alakalıdır. Bireyin maruz kaldığı cinsel istismar, savaş ve doğal afetler bilhassa sıkça karşılaşılan niçinler içindedır. Bu travmatik yaşantıların dışında gerilimli mesleğe sahip olan bireylerde de dissosiyatif amneziye sıkça rastlanılabilmektedir (Öztürk, 2020).
1.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Amnezi’nin yaygınlığı toplumda genelinde %7 olarak bulunmuştur. Dissosiyataf Amnezi tedavisinde güzelleşme, amneziye niye olan gerilim faktörüyle ve oluşan ikincil travmalarla yakından bağlantılıdır. Destekleyici yaklaşımlarla birden fazla olaylarda bir anda düzgünleşme görülebilir. Hipnoz ve amobarbital görüşmeler (ilaçla psikoterapi) muvaffakiyetle kullanılmaktadır (Şar 2013).
2. Dissosiyatif Füg
Dissosiyatif Füg DSM-5 kitabında Dissosiyatif Amnezi başlığı altında yer almaktadır. Dissosiyatif Füg bozukluğunda birey, geçmişini ve kimliğini unutarak olağandışı bir biçimde birden konutundan, işinden ayrılarak yaşadığı yerden epeyce uzaklara seyahat eder. Burada kendisine yeni bir kimlik edinerek yeni bir hayat kurma teşebbüste bulunur. Birey, füg öncesi hayatına tekrar geri döndüğünde füg esnasındaki hayatını hatırlamayabilir. Dissosiyatif Füg yaşayan bireylerde, depresyon, telaş, utanç, suçluluk, intihar ve saldırganlık üzere durumlarla sıkça karşılaşılmaktadır (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
2.1. niçinleri
Dissosiyatif Füg; doğal afet, savaş, aile içi sıkıntılar, şahsi reddedilme, başarısızlık, maddi problemler, ani vefat ve istismar kararında bireyin yaşadığı travma sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra alkol yahut unsur kullanması, epilepsi ve depresyon dissosiyatif fügü tetikleyen birtakım etmenlerdendir. Borderline, şizoid, histrionik üzere kişilik bozukluklarının da füge yatkınlık sağlamaktadır (Şar, 2013).
2.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Füg’ün yaygınlığı %0.2 olarak bulunmuştur (Şar 2009). Dissosiyatafi Füg tedavisinde düzgünleşme, füge niye olan gerilim faktörüyle ve oluşan ikincil travmalarla yakından bağlantılıdır. Destekleyici yaklaşımlarla birçok olaylarda bir anda düzgünleşme görülebilir. Hipnoz ve amobarbital görüşmeler (ilaçla psikoterapi) muvaffakiyetle kullanılmaktadır (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
3. Dissosiyatif Kimlik bozukluğu
Dissosiyatif bozukluklar içerisindeki en ağır ve kronik bozukluktur. Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu’nda (DKB), en az 2 kişiliğin ya da birbirinden farklı kimliğin bulunması durumu kelam konusudur (Steinberg, 1994, akt. Butcher, Mineka ve Hooley, 2013). Burada her bir kimliğe ‘’alter’’ denilmektedir. Her bir kimliğin ömür hikayesi, şahsi özellikleri, niyet biçimi, davranış özellikleri birbirinden farklılık göstermektedir. Alterler ortası geçiş olduğunda bundan evvelki kişiliğe ait şahsi bilgiler hatırlanmaz (Şar, 1998).
3.1. niçinleri
DKB çocukluk çağı ruhsal travmaları ile bağlantılıdır. Günümüzde DKB, çocukluk çağı berbata kullanmasına bağlı kronik ve karmaşık bir travma daha sonrası dissosiyatif psikopatoloji olarak kabul edilmektedir (Şar, 2010).
3.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Kimlik bozukluğunun yaygınlığı genel popülasyonda %1 olarak bulunmuştur (Şar 2013). DKB tedavisi için genel psikoterapi kuralları ve müdahaleleri geçerli olmakla birlikte, DKB’ye özgün teknikler de vardır. Bunlardan en sık kullanılan 5 tanesi; alterlerle konuşma, haritalandırma, gerçekliğe oryantasyon, yuvarlak masa tekniği ve birleştirme ritüelleridir. DKB tedavisinde rahatsızlığın psikopatolojisini tedavi eden ilaç yoktur. Ayrıyeten travmatik anılar için Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) ve hipnoz kullanılabilir. DKB’de tedavi 3 basamaktan oluşur:
1. Birinci etapta teşhis temalır. Kişiyi hastalık hakkında eğitme, alter siteminin tanınması ve stabilizasyonun sağlanmasından oluşur.
2. İkinci basamakta, bölünmeye niye olan travmatik anılar üzerine çalışılır.
3. Üçüncü etap ise, alterlerin birleştirilmesi manasına gelen entegrasyon ve bir daha bölünmeme çalışmasından oluşur (Yanık, 2017).
4. Depersonalizasyon(Kendine Yabancılaşma) / Derealizasyon(Gerçekdışılık)
Depersonalizasyon bozukluğunda birey, kendini vücudundan ayrılmış ve kendine dışarıdan bakıyormuş üzere hisseder. Depersonalizasyon bozukluğunda bireyde kendine ait gerçeği kıymetlendirme marifeti körelmiştir. Öte yandan Derealizasyonda bozukluğunda ise bireyin, etrafa ait gerçeği kıymetlendirme mahareti körelmiştir. Depersonalizasyon ve derealizasyon kimi vakit tek tek kimi vakit de ikisi bir arada görülebilmektedir (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
4.1. niçinleri
Ekseriyetle travmatik yahut gerilimli ömür olaylarının akabinde ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra temporal lob korteksinin elektriksel olarak uyarılması ve beyin tümörleri ya da epilepsi durumlarında da Depersonalizasyon bozukluğu oluşabilir (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
4.2. Yaygınlık-Tedavi
Depersonalizasyon’un yaygınlığı %2.4 olarak bulunmuştur (Şar 2013). Depersonalizasyonun tedavisinde tesirli olan bir ilaç bilinmemesine rağmen tedavide ilaç kullanması öteki belirtilere yöneliktir. Bunun yanı sıra psikoterapisi bağlamında da kâfi bilgi mevcut değildir. Ancak dinamik psikoterapi, hipnoz ve davranış tedavisi üzerinde durulmaktadır. Travmatk durumlara yönelik taşırma ve sistematik duyarsızlaştırma önerilmektedir. Depersonalizasyon, panik atak, depresyon, şizofreni üzere hastalıklara bağlı olarak ortaya çıkmışsa evvela bu hastalıkların tedavi edilmesinde yarar görülmektedir (Öztürk, 2020).
Dissosiyatif bozukluklarda bireyin zihni, hafıza, şuur, kimlik bilgisi ve etrafın algılanması noktasında bir kayıp yaşamaktadır. Fizikî olarak beyin hasarı olmamasına rağmen kelam konusu kaybın temel niçini ruhsaldır (Özden, 2018). Örneğin, yakın vakitte yahut çocukluk devrinde önemli seviyede travmatik bir olay hayatış (taciz, tecavüz, savaş, zelzele, ani mevt vb.) bir birey, dissosiyatif bozukluk yaşayabilir (Öztürk, 2017).
Bireyin yaşayabileceği dissosiyatif bozukluklar The Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-5’e (DSM-5) nazaran beş başlık altında ele alınmıştır. Bunlar; Dissosiyatif Amnezi (Dissosiyatif Füg arasında), Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu, Depersonalizasyon/Derealizasyon, Tanımlanmış Başka Bir Çözülme Bozukluğu ve Tanımlanmamış Çözülme Bozukluğudur.
1. Dissosiyatif Amnezi
Bu bozuklukta, bireyde travmatik tesir yaratabilecek kıymetli şahsi bilgiler (isim, anne-baba ismi, iş, ikametgah vb.) kolay bir unutkanlıkla açıklanamayacak seviyede hatırlanmaz. Kelam konusu bilgiler büsbütün, yitirilmemekte, yalnızca amnezi mühletince hatırlanmamaktadır. Buna rağmen bireyin, okuma, yazma, konuşma üzere hünerlerinde rastgele bir bozukluk görülmez (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
1.1. niçinleri
Dissosiyatif Amnezi yakın devirde yaşanılan travmatik hayat olayının yanı sıra bilhassa çocukluk çağı travmaları ile yakından alakalıdır. Bireyin maruz kaldığı cinsel istismar, savaş ve doğal afetler bilhassa sıkça karşılaşılan niçinler içindedır. Bu travmatik yaşantıların dışında gerilimli mesleğe sahip olan bireylerde de dissosiyatif amneziye sıkça rastlanılabilmektedir (Öztürk, 2020).
1.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Amnezi’nin yaygınlığı toplumda genelinde %7 olarak bulunmuştur. Dissosiyataf Amnezi tedavisinde güzelleşme, amneziye niye olan gerilim faktörüyle ve oluşan ikincil travmalarla yakından bağlantılıdır. Destekleyici yaklaşımlarla birden fazla olaylarda bir anda düzgünleşme görülebilir. Hipnoz ve amobarbital görüşmeler (ilaçla psikoterapi) muvaffakiyetle kullanılmaktadır (Şar 2013).
2. Dissosiyatif Füg
Dissosiyatif Füg DSM-5 kitabında Dissosiyatif Amnezi başlığı altında yer almaktadır. Dissosiyatif Füg bozukluğunda birey, geçmişini ve kimliğini unutarak olağandışı bir biçimde birden konutundan, işinden ayrılarak yaşadığı yerden epeyce uzaklara seyahat eder. Burada kendisine yeni bir kimlik edinerek yeni bir hayat kurma teşebbüste bulunur. Birey, füg öncesi hayatına tekrar geri döndüğünde füg esnasındaki hayatını hatırlamayabilir. Dissosiyatif Füg yaşayan bireylerde, depresyon, telaş, utanç, suçluluk, intihar ve saldırganlık üzere durumlarla sıkça karşılaşılmaktadır (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
2.1. niçinleri
Dissosiyatif Füg; doğal afet, savaş, aile içi sıkıntılar, şahsi reddedilme, başarısızlık, maddi problemler, ani vefat ve istismar kararında bireyin yaşadığı travma sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra alkol yahut unsur kullanması, epilepsi ve depresyon dissosiyatif fügü tetikleyen birtakım etmenlerdendir. Borderline, şizoid, histrionik üzere kişilik bozukluklarının da füge yatkınlık sağlamaktadır (Şar, 2013).
2.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Füg’ün yaygınlığı %0.2 olarak bulunmuştur (Şar 2009). Dissosiyatafi Füg tedavisinde düzgünleşme, füge niye olan gerilim faktörüyle ve oluşan ikincil travmalarla yakından bağlantılıdır. Destekleyici yaklaşımlarla birçok olaylarda bir anda düzgünleşme görülebilir. Hipnoz ve amobarbital görüşmeler (ilaçla psikoterapi) muvaffakiyetle kullanılmaktadır (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
3. Dissosiyatif Kimlik bozukluğu
Dissosiyatif bozukluklar içerisindeki en ağır ve kronik bozukluktur. Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu’nda (DKB), en az 2 kişiliğin ya da birbirinden farklı kimliğin bulunması durumu kelam konusudur (Steinberg, 1994, akt. Butcher, Mineka ve Hooley, 2013). Burada her bir kimliğe ‘’alter’’ denilmektedir. Her bir kimliğin ömür hikayesi, şahsi özellikleri, niyet biçimi, davranış özellikleri birbirinden farklılık göstermektedir. Alterler ortası geçiş olduğunda bundan evvelki kişiliğe ait şahsi bilgiler hatırlanmaz (Şar, 1998).
3.1. niçinleri
DKB çocukluk çağı ruhsal travmaları ile bağlantılıdır. Günümüzde DKB, çocukluk çağı berbata kullanmasına bağlı kronik ve karmaşık bir travma daha sonrası dissosiyatif psikopatoloji olarak kabul edilmektedir (Şar, 2010).
3.2. Yaygınlık-Tedavi
Dissosiyatif Kimlik bozukluğunun yaygınlığı genel popülasyonda %1 olarak bulunmuştur (Şar 2013). DKB tedavisi için genel psikoterapi kuralları ve müdahaleleri geçerli olmakla birlikte, DKB’ye özgün teknikler de vardır. Bunlardan en sık kullanılan 5 tanesi; alterlerle konuşma, haritalandırma, gerçekliğe oryantasyon, yuvarlak masa tekniği ve birleştirme ritüelleridir. DKB tedavisinde rahatsızlığın psikopatolojisini tedavi eden ilaç yoktur. Ayrıyeten travmatik anılar için Eye Movement Desensitization and Reprocessing (EMDR) ve hipnoz kullanılabilir. DKB’de tedavi 3 basamaktan oluşur:
1. Birinci etapta teşhis temalır. Kişiyi hastalık hakkında eğitme, alter siteminin tanınması ve stabilizasyonun sağlanmasından oluşur.
2. İkinci basamakta, bölünmeye niye olan travmatik anılar üzerine çalışılır.
3. Üçüncü etap ise, alterlerin birleştirilmesi manasına gelen entegrasyon ve bir daha bölünmeme çalışmasından oluşur (Yanık, 2017).
4. Depersonalizasyon(Kendine Yabancılaşma) / Derealizasyon(Gerçekdışılık)
Depersonalizasyon bozukluğunda birey, kendini vücudundan ayrılmış ve kendine dışarıdan bakıyormuş üzere hisseder. Depersonalizasyon bozukluğunda bireyde kendine ait gerçeği kıymetlendirme marifeti körelmiştir. Öte yandan Derealizasyonda bozukluğunda ise bireyin, etrafa ait gerçeği kıymetlendirme mahareti körelmiştir. Depersonalizasyon ve derealizasyon kimi vakit tek tek kimi vakit de ikisi bir arada görülebilmektedir (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
4.1. niçinleri
Ekseriyetle travmatik yahut gerilimli ömür olaylarının akabinde ortaya çıkmaktadır. Bunun yanı sıra temporal lob korteksinin elektriksel olarak uyarılması ve beyin tümörleri ya da epilepsi durumlarında da Depersonalizasyon bozukluğu oluşabilir (Butcher, Mineka ve Hooley, 2013).
4.2. Yaygınlık-Tedavi
Depersonalizasyon’un yaygınlığı %2.4 olarak bulunmuştur (Şar 2013). Depersonalizasyonun tedavisinde tesirli olan bir ilaç bilinmemesine rağmen tedavide ilaç kullanması öteki belirtilere yöneliktir. Bunun yanı sıra psikoterapisi bağlamında da kâfi bilgi mevcut değildir. Ancak dinamik psikoterapi, hipnoz ve davranış tedavisi üzerinde durulmaktadır. Travmatk durumlara yönelik taşırma ve sistematik duyarsızlaştırma önerilmektedir. Depersonalizasyon, panik atak, depresyon, şizofreni üzere hastalıklara bağlı olarak ortaya çıkmışsa evvela bu hastalıkların tedavi edilmesinde yarar görülmektedir (Öztürk, 2020).